Xã hội hóa là gì? Các bài báo nghiên cứu khoa học liên quan

Xã hội hóa là gì?

Xã hội hóa (socialization) là quá trình thông qua đó cá nhân tiếp thu và học hỏi các giá trị, chuẩn mực, vai trò và hành vi của xã hội mà họ đang sống. Quá trình này giúp cá nhân hình thành bản sắc xã hội và khả năng giao tiếp cũng như tham gia vào các hoạt động xã hội một cách hiệu quả. Quá trình xã hội hóa không chỉ diễn ra ở tuổi thơ mà trải dài suốt cuộc đời, và bao gồm cả việc cá nhân tiếp nhận và đôi khi thay đổi các chuẩn mực xã hội thông qua tương tác với môi trường.

Khái niệm xã hội hóa được nhìn nhận như một thành tố thiết yếu để con người “trở thành thành viên” của xã hội. Trong gia đình, trường học, nhóm bạn bè và các tổ chức xã hội, cá nhân học cách thích nghi với các mẫu hành vi phù hợp, từ đó tận dụng được vị trí của mình trong cấu trúc xã hội và góp phần vào việc tái sản xuất văn hóa. Theo đơn vị nghiên cứu, xã hội hóa diễn ra khi cá nhân “học làm thành viên” (membership) và đồng thời là “học để hành xử như thành viên” (role‐playing) trong hệ thống xã hội. :contentReference[oaicite:0]{index=0}

Phân loại xã hội hóa

Xã hội hóa có thể được phân loại dựa trên thời điểm diễn ra, bối cảnh hoặc mức độ tác động đến cá nhân. Ba loại phổ biến nhất là xã hội hóa sơ cấp, xã hội hóa thứ cấp và tái xã hội hóa. Loại đầu tiên (xã hội hóa sơ cấp) thường diễn ra trong môi trường gia đình và giai đoạn đầu đời, loại thứ hai (xã hội hóa thứ cấp) diễn ra khi cá nhân lớn lên và tiếp xúc với trường học, bạn bè, nơi làm việc; còn tái xã hội hóa xảy khi cá nhân phải học lại hoặc thích nghi với chuẩn mực mới khi môi trường thay đổi.

Phân loại này giúp hiểu rõ hơn cách thức và thời điểm các tác nhân xã hội hóa ảnh hưởng đến cá nhân. Ví dụ, trong gia đình (xã hội hóa sơ cấp) cá nhân học ngôn ngữ, cách ứng xử cơ bản và giá trị ban đầu; trong môi trường giáo dục hoặc nghề nghiệp (xã hội hóa thứ cấp) cá nhân học chuẩn mực mới phù hợp với vai trò xã hội mở rộng. Khi cá nhân chuyển vào môi trường hết sức khác biệt—như nhập ngũ, thay đổi tôn giáo, di cư—quá trình tái xã hội hóa sẽ xảy ra nhằm điều chỉnh hành vi và nhận thức của cá nhân theo chuẩn mới.

Các tác nhân xã hội hóa

Các tác nhân xã hội hóa (agents of socialization) là những cá nhân, nhóm hoặc thiết chế xã hội có vai trò chính trong việc truyền tải và duy trì các chuẩn mực, giá trị và hành vi xã hội. Gia đình là tác nhân đầu tiên và mạnh mẽ nhất, là nơi cá nhân tiếp xúc với xã hội lần đầu, nơi hình thành giá trị, thái độ và hành vi ban đầu.

Nhà trường, nhóm bạn đồng trang lứa, phương tiện truyền thông, tổ chức tôn giáo và nơi làm việc là các tác nhân tiếp theo, học hỏi và điều chỉnh hành vi cá nhân khi cá nhân lớn hơn. Mỗi tác nhân mang tính chất riêng biệt về ảnh hưởng, thời điểm và độ sâu tác động. Ví dụ:

• Gia đình: ảnh hưởng ban đầu đến hành vi và nhân cách cơ bản.
• Nhà trường: truyền đạt kiến thức, kỹ năng xã hội, kỷ luật và giá trị tập thể.
• Nhóm bạn đồng trang lứa: hình thành chuẩn mực, xây dựng bản sắc cá nhân, ảnh hưởng bởi mong muốn “thuộc về”.
• Phương tiện truyền thông: lan truyền nhanh chuẩn mực văn hóa đại chúng và ảnh hưởng đến thế hệ trẻ.

Theo nghiên cứu, tác nhân gia đình chiếm ưu tiên lớn trong giai đoạn sơ sinh và tuổi thơ; tác nhân ngoài gia đình như trường học, bạn bè và media có ảnh hưởng lớn hơn trong tuổi thiếu niên và người trưởng thành. :contentReference[oaicite:1]{index=1}

Vai trò của xã hội hóa trong phát triển cá nhân

Quá trình xã hội hóa đóng vai trò then chốt trong việc giúp cá nhân phát triển nhân cách, kỹ năng giao tiếp và thích nghi với xã hội mà họ sống. Nhờ xã hội hóa, cá nhân học cách biểu hiện cảm xúc, điều chỉnh hành vi, phát triển bản sắc và xác định vị thế của mình trong cấu trúc xã hội. Việc này không chỉ giúp cá nhân thích nghi mà còn góp phần vào khả năng sáng tạo, tự chủ và tham gia có ý thức vào đời sống xã hội.

Trong tâm lý học phát triển, xã hội hóa được xem là cốt lõi cho việc hình thành bản sắc cá nhân và hệ thống giá trị riêng. Ví dụ, theo các lý thuyết như của Erikson, mỗi giai đoạn phát triển đều gắn với sự tương tác xã hội và việc học hỏi từ môi trường. Nhờ vậy, cá nhân không chỉ là sản phẩm của xã hội mà còn đóng vai trò tái tạo xã hội qua hành vi và quan hệ của mình.

Sự xã hội hóa hiệu quả giúp cải thiện năng lực thích ứng, giảm nguy cơ hành vi lệch chuẩn và hỗ trợ quá trình học tập – việc làm – hóa nhập cộng đồng. Khi cá nhân trải qua quá trình này thành công, họ dễ dàng duy trì các mối quan hệ xã hội, tham gia hoạt động cộng đồng và thực hiện vai trò xã hội một cách chủ động và có trách nhiệm.

Xã hội hóa và duy trì trật tự xã hội

Xã hội hóa là cơ chế then chốt duy trì sự ổn định và trật tự trong xã hội bằng cách bảo đảm các chuẩn mực và giá trị văn hóa được truyền đạt giữa các thế hệ. Quá trình này giúp con người hiểu và chấp nhận những kỳ vọng xã hội, từ đó hình thành hành vi phù hợp với vai trò mà họ đảm nhận. Khi mỗi cá nhân hành xử theo các khuôn mẫu chung, xã hội vận hành một cách nhất quán và có tổ chức.

Emile Durkheim, nhà xã hội học cổ điển, cho rằng xã hội hóa giúp tạo ra “ý thức tập thể” (collective conscience), tức là hệ thống niềm tin và giá trị chung thống nhất mà qua đó các thành viên gắn kết với nhau. Nếu cá nhân không được xã hội hóa đầy đủ, khả năng cao sẽ dẫn đến hành vi lệch chuẩn (deviance), làm suy yếu sự đoàn kết xã hội và gia tăng tình trạng vô chuẩn (anomie). ([britannica.com](https://www.britannica.com/topic/socialization))

Vai trò của xã hội hóa trong việc duy trì trật tự còn thể hiện rõ qua các thiết chế như luật pháp, hệ thống giáo dục, chuẩn đạo đức và truyền thông. Những thiết chế này đóng vai trò củng cố các hành vi được chấp nhận và xử phạt các hành vi lệch lạc, từ đó giúp xã hội vận hành ổn định.

Xã hội hóa và biến đổi xã hội

Dù xã hội hóa có vai trò duy trì ổn định, nhưng nó cũng là công cụ tạo nên sự biến đổi xã hội. Khi cá nhân hoặc nhóm xã hội hấp thụ các giá trị mới, hoặc tái định hình các chuẩn mực, quá trình này góp phần làm thay đổi hệ thống giá trị truyền thống và tạo nên các cấu trúc xã hội mới. Những thay đổi này thường đi kèm với tiến bộ công nghệ, biến động kinh tế, hoặc thay đổi về mặt chính trị.

Ví dụ, sự ra đời của internet đã làm thay đổi sâu sắc cách thức xã hội hóa – từ mô hình trực tiếp dựa vào gia đình và nhà trường sang mô hình phân tán qua các nền tảng kỹ thuật số. Trẻ em và thanh thiếu niên ngày nay có thể hình thành hành vi và thái độ xã hội từ mạng xã hội, YouTube, hoặc các cộng đồng trực tuyến, điều mà các thế hệ trước không từng trải qua.

Do đó, xã hội hóa không chỉ phản ánh xã hội mà còn tác động ngược lại, tạo ra sự thay đổi trong cấu trúc xã hội, vai trò giới, kỳ vọng nghề nghiệp và hệ thống giá trị văn hóa.

Xã hội hóa và văn hóa

Xã hội hóa là phương tiện chính để truyền tải văn hóa giữa các thế hệ. Văn hóa – bao gồm ngôn ngữ, tín ngưỡng, quy tắc, lễ nghi và biểu tượng – được học và ghi nhớ thông qua sự lặp lại trong quá trình tương tác xã hội. Nếu không có xã hội hóa, văn hóa sẽ không được duy trì hoặc phát triển.

Mỗi nền văn hóa có cơ chế xã hội hóa riêng biệt, tạo nên những hình mẫu hành vi và cách ứng xử độc đáo. Ví dụ, trẻ em ở Nhật Bản được xã hội hóa theo các chuẩn mực chú trọng vào tập thể, trong khi trẻ em ở Hoa Kỳ thường được xã hội hóa theo hướng đề cao tính cá nhân. Sự khác biệt này ảnh hưởng đến cách con người tư duy, ra quyết định và xây dựng các mối quan hệ xã hội.

Thông qua xã hội hóa, văn hóa được “nội tâm hóa” – tức là người học không chỉ bắt chước mà còn tin tưởng và vận dụng các giá trị đó vào hành vi thực tế. Do vậy, xã hội hóa là cầu nối giữa văn hóa và hành vi con người.

Xã hội hóa trong bối cảnh toàn cầu hóa

Toàn cầu hóa đặt ra những thách thức mới cho xã hội hóa truyền thống. Khi cá nhân chịu ảnh hưởng đồng thời từ nhiều nền văn hóa, chuẩn mực và hệ giá trị, họ có thể gặp khó khăn trong việc xác định bản sắc hoặc lựa chọn hành vi phù hợp. Tình trạng này gọi là “xã hội hóa lai” (hybrid socialization), trong đó các giá trị văn hóa đan xen và thay thế lẫn nhau.

Ví dụ, một người trẻ Việt Nam có thể chịu ảnh hưởng từ văn hóa gia đình Á Đông, môi trường học tập phương Tây và truyền thông đại chúng từ Hàn Quốc – tất cả đồng thời tồn tại trong quá trình xã hội hóa. Sự kết hợp này giúp hình thành những bản sắc đa dạng và linh hoạt, nhưng cũng dễ dẫn đến xung đột giá trị và khủng hoảng bản sắc nếu không có định hướng rõ ràng.

Đồng thời, toàn cầu hóa cũng mở rộng không gian xã hội hóa thông qua các nền tảng xuyên quốc gia như YouTube, Netflix, TikTok hay các diễn đàn toàn cầu. Những nền tảng này không chỉ truyền tải thông tin mà còn định hình lại các chuẩn mực xã hội và khuôn mẫu hành vi mới.

Vấn đề xã hội hóa không đầy đủ và lệch chuẩn

Khi cá nhân không được xã hội hóa đầy đủ, họ có thể gặp khó khăn trong việc thích nghi với xã hội và dễ hình thành hành vi lệch chuẩn. Điều này có thể xuất phát từ môi trường sống thiếu ổn định, thiếu vắng các tác nhân xã hội hóa hiệu quả hoặc do tiếp nhận quá nhiều chuẩn mực mâu thuẫn nhau.

Ví dụ, trẻ em sống trong môi trường bạo lực hoặc bị cô lập xã hội có nguy cơ cao phát triển các hành vi chống đối, mất kiểm soát cảm xúc hoặc khó thiết lập các mối quan hệ xã hội lành mạnh. Trong khi đó, người trưởng thành có thể trải qua khủng hoảng vai trò khi tái xã hội hóa không thành công sau biến cố như thất nghiệp, ly hôn, di cư.

Giải pháp cho vấn đề này thường bao gồm các chương trình giáo dục bổ trợ, tư vấn tâm lý, tái định hướng xã hội và hỗ trợ cộng đồng. Nhiều tổ chức xã hội đang phát triển các mô hình can thiệp xã hội hóa như “xã hội hóa cộng đồng” (community-based socialization) để xây dựng môi trường hỗ trợ đa chiều.

Tài liệu tham khảo

1. Berger, P. L., & Luckmann, T. (1966). The Social Construction of Reality. Penguin Books.
2. Durkheim, E. (1912). The Elementary Forms of Religious Life. George Allen & Unwin.
3. Erikson, E. H. (1963). Childhood and Society. W. W. Norton & Company.
4. Britannica – Socialization
5. NCBI – Socialization and Culture
6. Tutor2U – Agents of Socialization